कलामा रुखको महत्व 'ट्री अफ लाइफ' : एससी सुमन

कलामा रुखको महत्व 'ट्री अफ लाइफ' : एससी सुमन

June 01, 2021

जल, जंगल र जमिन मानिसका लागि जीवनको आधार हो । गाछी अर्थात् ‘रूख’ रोपेर मात्रै जंगल बन्दैन, वर्षौंवर्षपछि प्रकृति बन्छ । जंगलको अर्थ मात्र बाघ–भालु बस्ने ठाउँ होइन, यसमा भ्यागुता हुन्छ, किरा–फटयांग्रा खाने चमेरो र पशुपंक्षीको पनि साझेदारी हुने गर्छ । जहाँ सम्पूर्ण जैविक शृंखला हुन्छ । जंगलमा अद्भूत परिघटना भइरहन्छन् । जंगल कोइलीको कुहु–कुहुले गुञ्जयमान हुन्छ । कालो बादलसँग मयूर नाच्छन्, सुनगाभाले सुगन्ध छर्छ । चन्दन वृक्षले विशिष्ट सुवाससँगै सर्पलाई आवास दिन्छ । जीवन बाँच्नका लागि सबैभन्दा आवश्यक हो हावा, पानी र जमिन । गाछीले हामीलाई प्राणवायु दिन्छ । जो अनिवार्य हो जीवनका लागि ।

मिथिला कसमसरुपी ब्रह्माण्डमा चित्रकला मात्र एक चित्रकला होइन, यसभित्र मानवीय जीवनको गहिरो जरो गाडिएको छ । मिथिला चित्रमा चित्रित ट्रि अफ लाइफ, जसले आफूमा मानव जीवनको एक सम्पूर्ण दृष्टि दिन्छ । वरबधूको शयन कक्ष ‘कोबर’ घरमा भगवतीलाई मनपर्ने र नारीशक्ति, सौन्दर्य तथा कोमलताको प्रतीक मानिने हुँदा कमललाई कोहवरमा निकै ज्यादा महत्व दिइन्छ । कमल र पोखरीले सम्पूर्ण मिथिला सुशोभित छ । धनकी देवी लक्ष्मीको प्रतीक तथा भगवान् विष्णुका लागि पनि कमल प्रियपुष्प हो । कोहवरमा प्रतीकात्मक अर्थ लाग्ने चित्रहरू लेखिन्छ । मिथिला कलामा प्रतीकात्मकता र सौन्दर्यलाई प्राथमिकता दिइन्छ । बाँस पुरुष र वंश वृद्धिको द्योतक मानिन्छ । कमल र बाँसले महिला र पुरुषको सम्बन्ध प्रस्तुत गर्दछ ।

सांख्य दर्शनानुसार पुरूष एवं प्रकृति दुई छुट्टाछुट्टै तत्व हुन र दुवैको संयोगले सृष्टि सम्भव हुन्छ । पुरूष निष्क्रिय हुन्छ र प्रकृति चञ्चल, जो माया हो र हाउभाव बदलिरहन्छ । तथापि पुरूषविनाको यो संसार, यो सृष्टि सम्भव हुन सक्दैन । सूर्यलाई पुरूषको उपमा दिइन्छ भने प्रकृतिलाई चन्द्रमाको, तसर्थ सूर्यको तेजले चन्द्रमा प्रकाशवान् हुने गर्छ ।

सुहागकक्षलाई सफासुन्दर तथा रोमाञ्चक बनाउन भित्ताभरी सुन्दर एवं आकर्षक चौकुनाभित्र देवता, कमल, नाल, फलफूल, लहरा, पात पञ्च पल्लवसँगै बेलको रुख, ल्वाङको रुख, कदमको रुख, तुलसी, अमलाको रुख आदि चित्रांकित गरिन्छ । सबैभन्दा माथि चन्द्रमाको मुखाकृितको द्योतक एक मुहारचित्र अंकन गरिन्छ । त्यसको दुवैतिर एक जोडी मयुर वा जोडी सुगाको चित्र बनाइन्छ । यस्ता चित्रमा माछा, कछुवा, शंख, बिच्छी, गँगटो, सर्प लगायतका कमल दहभित्र पाइने विभिन्न जीवजन्तुका आकृति हुन्छन् । कोहवरमा चित्रित जलजीवको सांकेतिक महत्व हुन्छ । कमल पुष्प नारीशक्तिको प्रतीक हो भने माछा उर्वरता तथा कछुवा कल्याणकारी सत्ता, धर्ती र जलको प्रतीक हो । यसैगरी कमल नालले आच्छादित तलाउमा स्वच्छन्द विचरण गर्ने माछा, कछुवा, सर्प, बिच्छी, शंख, भ्यागुता आदि जलजीव सांसारिक जीवनका प्रतीक हुन् । लटपटुआ सुगा, जोडी सुगा, विध विधाता, सूर्य, पाञ्चायन देवता, नवग्रह, पटिया, नागनागिन, नयनायोगिन (नैना जोगिन), पानको घर, भँमरा, राधाकृष्ण, शिवपार्वती, हात्ती, डोली चढेकी दुलही र जन्तीसहितको टोली, हात्तीमा स्थापित गौरी भवानीको पूजा गरी रहेका वरबधू ।

मिथिला चित्रकलामा प्रस्तुत ‘ट्रि अफ लाइफ’ प्रतीक चिन्हको लामो ऐतिहासिक परम्परा रहेको छ । चाहे त्यो अरिपन, कोबर, देहरी लेखनजस्ता परम्परागत चित्रांकन सँगसँगै समकालीन मिथिला कलामा रोमाञ्चक विषय हुन गएको छ । स्वयं पंक्तिकार सन् २०१३ मा प्रदर्शित ‘ट्रि अफ लाइफ’ शीर्षकमा आयोजना गरिएको एकल प्रदर्शनीको लोकप्रियताले मिथिला चित्रले समकालीन विषयमा प्रवेश पायो । तत्पश्चात् पुनः सन् २०१६ मा ‘कल्पवृक्ष’ शीर्षकको एकल कला प्रदर्शनीको लोकप्रियता मिथिला लोककलाभित्र ‘ट्रि अफ लाइफ’ लगायत समसामयिक विषयमा चित्रांकन गर्ने फराकिलो बाटो निर्दिष्ट ग¥यो । जसले मिथिला चित्रलाई अन्तर्राष्ट्रिय जगतमा लोकप्रियताको नयाँ उचाइ दियो ।

मिथिलामा ‘ट्रि अफ लाइफ’ को अर्थ कसैका लागि छुट्टै हुने भए पनि यसको मूलमा, मानवजीवन एवं प्रकृतिको मध्य–सम्बन्धको प्रतीक हो । माटोमा गहिरोसम्म गाडिएको जराले मानव प्रजातिको पृथ्वीले पालनपोषणको सम्बन्धलाई दर्शाउँछ । वृक्षको हाँगामाथि आकाशतिर उन्मुख हुन्छ । चराचर जगतको सूर्यबाट प्राप्त हुने जीवन ऊर्जातिर संकेत गर्दै निरन्तर वृद्धिको संकेत गर्छ । अर्को शब्दमा भन्ने हो भने परिवार र वंशको प्रतीकको रूपमा जीवनचक्रलाई दर्शाउँछ । सानो बिउ अंकुरित भई विशाल रुख हुनु, नयाँ फलको बिउबाट फेरि नयाँ गाछी हुनु । यसले नै वंशवृद्धिको संकेत गर्छ । यसका फैलिएको हाँगा परिवारको सदस्यबीच आपसी प्रेमसम्बन्धको प्रतीकलाई प्रदर्शित गर्छ । चराचुरुंगीले आफ्नो गुँडमा आफ्नो चल्ला हुर्काउन किरा–फट्यांग्राको शिकार गरी आफ्नो बच्चालाई खुवाउँछ । सर्पले चल्लाको शिकार खोजिरहन्छ, माउ चराले आफ्नो बच्चाको दिनरात सुरक्षा गरी हुर्काउँछ । जीवजन्तुले खाएर फालेको बिउ पृथ्वीको गर्भमा निश्चित समयसम्म सुरक्षित रहेर पुनः अंकुरित हुने गर्छ । यो प्रक्रिया निरन्तर चलिरहन्छ । यसले पर्यावरणलाई सन्तुलित बनाइ राख्छ ।

‘वृक्ष’ हाम्रो वैदिक, संस्कृति, धार्मिक उत्कृष्टता र सम्पन्नताको प्रतीक हो । कति विशाल हृदय, उदार, त्याग–बलिदानको भावनाले परिपूरित छ । जो पनि याचक योसँग आहार, आश्रयको कामना लिएर आउँछ, निराश भएर फर्कंदैन । फलफूल, पात, छाल, छायाँ, इन्धन, यहाँसम्म आफ्नो किसलय र नवांकुरसम्म दिएर जन्मदेखि मृत्युसम्म सम्पूर्ण प्राणीको कल्याण गर्छ । जंगलले वातावरणमा स्वच्छ हावापानीसमेत प्रदान गर्दछ र भू–क्षय रोक्छ ।

आज कोरोना कोभिड–१९ को कारण विश्व अप्ठ्यारोमा छ । पोहोरदेखि नै मानव समुदाय त्रासदीमा बाँचिरहेको छ । हामी आक्सिजन सिलिन्डर बोक्नुपर्ने अवस्थामा आइपुगेका छांै । शम्शानमा लास मात्र जलेको छैन । भोका पेटभित्र पनि चिता जलेको छ, रोजगार खोसिएको छ, पैसा छैन । जसको सबैभन्दा धेरै प्रभाव, समाजमा मजदूर र किसानमा परेको छ । मानवीय त्रासदीको यो समयमा हामी दुर्भाग्यवश साक्षी बनिरहेका छांै । मास्कले आधा अनुहार छोपिएको छ । मास्क संस्कृतिमा हामी अभ्यस्त हुने प्रयास गर्दैछौं । थाहै नदिई छुवाछूतको संस्कृति पुनः भित्रिएको छ । सामाजिक दुरी बढाउनुपरेको छ । आज हामी स्वघोषित अछुत हुन पुगेका छौं । मास्कले छोपिएको अनुहारबाट आफ्नो आत्मजनसँग परिचित हुने प्रयास गरिँदैछ । आत्मजनको स्पर्शमा पूर्णबाट बन्देज लागेको छ । आत्मजन, करोडौं महामारीका कारण रोइरहेको त्रसित समग्र मानव जगत आफन्तको सामिप्यपछि अनुहारमा आउने भाव छोपिएको छ । उपयुक्त दूरीमा रही आँखाबाट संवाद हुनेक्रम जारी छ । जीवन रोकिएको छ । जीवनलाई चलायमान गर्न यानी गति दिन समाज र सत्ता मिलेर अगाडि बढनुपर्ने देखिन्छ ।

जंगलबाट ओडारमा सरे हाम्रा पुर्खाहरू । आफ्नो बुद्धिले आगोको आविष्कार गरे । मान्छे मात्र यस्तो प्राणी हो जसको बुद्धिको विकास भयो । उसले सबैभन्दा पहिला ढुंगा तिखा¥यो र पहिलो हतियार बनायो । पहिलो प्रयोगमा सफलता प्राप्त भयो । आवश्यकता आविष्कारको जननी सिद्ध भयो । फलामको आविष्कार गरी घातक हतियारको संख्या बढ्दै गयो । खुकुरी, भाला, बञ्चरो बन्नु नै प्रकृतिको लागि सबैभन्दा घातक सिद्ध भयो । यो बञ्चरो र खुकुरीको सहायताले जंगल फाँड्यौं । यतिले पुगेन, जंगल काट्ने मेसिन बनायौ । आज पृथ्वी उराठलाग्दो छ । प्लास्टिकजन्य फोहोर यत्रतत्र सर्वत्र फैलिएको छ । नियन्त्रणभन्दा बाहिर गइसकेको छ । पृथ्वीमा अक्सिजन र कार्बनडाइक्साइडको सन्तुलन बिग्रियो । अहिले हामी अक्सिजन सिलिन्डर बोकेर हिँडने अवस्थामा आइपुग्यौं । नदी, समुन्द्र खोलाखोल्सा सबै प्रदुषित । मान्छेको विकासले कसैलाई सञ्चो राखेन । पृथ्वीका सम्पूर्ण सिर्जना नै प्रदुषित भएको छ । भोलिका दिन अझ भयावह हुँदैन भन्न सकिंदैन ।

नेपालको लगभग ४० प्रतिशत भू–भाग वनले ओगटेको छ । जंगललाई विभिन्न वन्यजन्तु तथा चराचुरुंगीको बासस्थलको रूपमा पनि लिइन्छ । कुनै पनि समाजलाई जान्न बुझ्नको लागि त्यहाँको लोककलालाई बुभ्mन सबैभन्दा सुन्दर र सहज उपाय हुने गर्छ । मिथिला लोकचित्रमा शिवभक्त बेलपत्र हातमा लिएर शिव आरधनामा लिन चित्रको विषय मात्र नभइ महामारीको बेलामा बन्द मन्दिरबाहिर नै वरपिपलको पूजाअर्चनामा लीन देख्दा यस्तो लाग्छ जहाँ श्रद्धा र विश्वासको संगम संकल्पवानको सहजता र शब्दहिन प्रार्थना हाम्रो श्रद्धाको मौन–सेतुले महादेवसँग जोडिन्छ । मौन प्रार्थना जसमा वैचारिक विज्ञान मात्र प्रधान हुन्छ, शब्द र भाषाको प्रधानता स्थापित हुँदैन ।

सुनसान वनमा सुनिने मौनताको संगीतको स्रोत वा स्रोतामध्ये कसैको पनि पहिचान स्थापित गर्न सकिँदैन । आफैकर्ता, आपैm कर्म एवं स्वयं उपभोक्ता रहने प्रकृतिको यो चक्र अनन्तकालदेखि कायम छ । दुनियाँदारी भने त्यसरी चल्दैन । नर्तकले दर्शक खोज्छन् । कलालाई गुणग्राही चाहिन्छ ।

‘सृष्टिकर्ता यदा ब्रह्मा न लभे सृष्टि साधनम

तदाक्षयवटं, चैनं पूज्या मासकामदम ।’

–अर्थात् सृष्टि रचनाको प्रारम्भमा जब ब्रह्माजीलाई यथेष्ट परिमाणमा उचित सामग्री उपलब्ध नहुँदा उहाँले विष्णुजीको उपस्थितिमा वट–वृक्षको पूजा–आरधना गरे र परमेश्वरको उचित सहायता प्राप्त गरी आफ्नो मनोरथ गरे । यसैगरी मिथिलामा वट–वृक्ष पूजनको प्रथाको रूपमा हुनथाल्यो । कुलबधुहरू ज्येष्ठ मासको अमावस्याको दिन वरको गाछीमा परिक्रमा गर्दै चारैतिर धागो बाँधी, तन्मय एकाग्रतासँग सावित्री–सत्यवान्को प्रेरक कथा सुन्दै सुनाउँदै सद्गृहस्थ ‘ट्रि अफ लाइफ’ वंशवृक्ष, रुख र जीवन वा जीवनचक्रको कुनै न कुनै रूपमा उपलब्ध हुने मंगलकामना गरिँदै आएको छ ।  artistsuman.scd@gmail.com   

२०७८ जेठ१०गते, सौर्य दैनिकमा प्रकाशित   

स्रोत ः  LIKHIYA लिखिया